Гродзенскае гета

Гета ў Гродна (лістапад 1941 — май 1943) — яўрэйскае гета, месца прымусовага перасялення яўрэяў горада Гродна падчас пераследу і знішчэння яўрэяў падчас акупацыі тэрыторыі Беларусі войскамі нацысцкай Германіі ў перыяд Другой сусветнай вайны.

Акупацыя Гродна і стварэнне гета

У 1931 годзе 42,6 % жыхароў Гродна (18 697 чалавек) складалі яўрэі. У 1937 годзе горад быў ужо напалову яўрэйскі — 30 000 з 60 000 жыхароў, і такая ж колькасць яўрэяў захавалася да 1941 года.

Гродна знаходзілася пад нямецкаю акупацыяю 3 гады і 1 месяц — з 23 (24) чэрвеня 1941 года да 16—24 (14) ліпеня 1944 года. Сілы вермахту захапілі Градна за адзін дзень, у горадзе не спынялася паніка, час для ўцёкаў ужо прайшоў: «…нават тых яўрэяў, якія паспелі бегчы, немцы дагналі — настолькі хутка яны рухаліся. І яўрэі вярнуліся назад…».

Да яўрэяў адразу былі ўжыты «санкцыі» — абмежаванні. Яшчэ да стварэння гета ім пад страхам смерці загадалі насіць спецыяльныя адметныя знакі — белыя нарукаўныя павязкі з сіняю «зоркай Давіда», якія затым у гета былі заменены на шасціканцовыя жоўтыя зоркі, нашытыя спераду і ззаду. Яўрэям дазволілі хадзіць толькі па праезнай частцы і толькі па адным, ім забаранялася з’яўляцца на рынку, заходзіць у паркі, кінатэатры і тэатры. Кожны яўрэй, убачыўшы немца ці паліцая, ужо здалёку абавязаны быў зняць свой галаўны ўбор.

Перасяленне яўрэяў Гродна ў гета. Лістапад 1941.

Неадкладна пасля акупацыі ўсіх яўрэяў ва ўзросце ад 16 да 60 гадоў абавязалі штодня раніцаю з’яўляцца на паказанае месца для размеркавання на прымусовыя працы, і затым іх як рабоў разбіралі ўсе ахвотнікі. 15 кастрычніка 1941 немцы ўзмацнілі жорсткасць умовы для яўрэяў: працаваць былі абавязаны мужчыны ад 14 да 60 гадоў, і жанчыны ад 14 да 55 гадоў. На працы яўрэяў не кармілі і нічога не плацілі. За наймалую «правіннасць», нават за жаданне проста разагнуць спіну, збівалі і нават забівалі. Яўрэяў забівалі і ў выпадку любога здарэння, таму што лічылася, што «заўсёды і ва ўсім вінаватыя яўрэі». Аднойчы немцы загналі групу яўрэяў у Нёман і не давалі ім выйсці, пакуль яны не патанулі.

Напачатку ліпеня 1941 года ў Гродна прыбыў атрад карнікаў для знішчэння вядучых прадстаўнікоў інтэлігэнцыі яўрэйскай абшчыны — педагогаў, мастакоў, дактароў, юрыстаў і музыкантаў. Быў складзены спіс, і 5 ліпеня 1941 года немцы і калабарацыяністы вывезлі за горад і забілі 80 чалавек — самых аўтарытэтных і ўтвораных членаў абшчыны, хто патэнцыйна мог арганізаваць ці ўзначаліць супраціўленне.

Для арганізацыі выканання ўказанняў нацыстаў у яўрэйскай абшчыне ў ліпені 1941 года ў Гродна быў створаны юдэнрат. У яго склад спачатку былі ўключаны 10 чалавек, а потым іх лік нацысты павялічылі да 24. На чале юдэнрата акупанты паставілі былога дырэктара гімназіі і выкладчыка школы «Тарбут» Давіда Браўэра (Brawer).

У верасні 1941 года нацысты пачалі арганізаваць у Гродна 2 гета (прыкладна 2 км адно ад іншага), якія занялі плошчу каля 1,5 гектараў (вуліца Іерусалімская (сучасная вуліца Антонава) і раён вуліцы Вялікая Траецкая). Падзел на 2 гета быў зроблены немцамі з мэтай палегчыць сабе ў далейшым ужо запланаванае знішчэнне гродзенскіх яўрэяў: у гета № 1 сагналі кваліфікаваных рабочых, у гета № 2 — «непрадуктыўных» яўрэяў.

Гета № 1 было створана ў цэнтральнай частцы гораду, у «Старым горадзе», недалёка ад замка і вакол Вялікай сінагогі, — на вуліцах Скідзельскай, у раёне плошчы, а яго цэнтральны ўваход знаходзіўся з боку вуліцы Замкавай (пераназванай немцамі ў Burg Strasse). На плошчы менш паловы квадратнага кіламетру яно змясціла ў сябе 15 000 вязняў і праіснавала з лістапада 1941 года па сакавік 1943 года. Гета было акружана 2-хметровым плотам.

Немцы зганяюць яўрэяў Гродна ў гета. Лістапад 1941.

Гета № 2 было арганізавана за чыгуначнымі пуцямі ў раёне вуліцы Перэца (былы прыгарадны раён Слабодка), побач са старымі казармамі побач плошчы. Гэтае гета займала большую плошчу, чым гета № 1, але яго жылыя будынкі былі ў значна больш горшым стане. Туды былі сагнаны 10 000 яўрэяў, якім далі толькі 6 гадзін, каб перасяліцца без выкарыстання транспартных сродкаў, у выніку тысячы яўрэяў у паніцы біліся ў вароты гета. Гета было акружана плотам уздоўж вуліцы Скідзельскай. Уваход у гета знаходзіўся на вуліцы Артылерыйскай (пераназванай немцамі ў Kremer Strasse). Гета № 2 было знішчана да мая 1943 года.

Да 1 лістапада 1941 года фарміраванне абаіх гета было завершана, і ўсе яўрэі гораду апынуліся ўсярэдзіне іх. Начальнікам гета № 1 стаў Курт Уізэ (Kurt Wiese), гета № 2 — Ота Стрэблеў. Абодва любілі асабіста расстрэльваць яўрэяў, і паводле сведчанняў сведкаў вядома, што Уізэ два разы на дзень мяняў сваю адзежу, таму што яна змакала ад крыві.

Умовы ў гета

Умовы жыцця ў Гродзенскім гета былі надзвычай цяжкія, зневажальныя і нялюдскія. Паводле сведчання выжылага Хаіма Шапіры: «Надзелі жоўтыя зоркі Давіда спераду і ззаду. Хадзілі толькі па праезнай частцы. Плявалі на нас, маглі забіць, калі немец зловіць. І палякі таксама здзекаваліся страшна. Мы былі людзі па-за законам. Хаджала, устанеш раніцаю, ідзеш і глядзіш — павешаныя на гаўбцах…» Аднак вязні гэтага гета галадалі адносна менш, чым у шматлікіх іншых гета, і былі забіты пазней, таму што гітлераўцы ўключылі Гродна ў склад Трэцяга рэйха — рэйхскамісарыяту Остланд («Усходнія землі»). Людзі, штодня рызыкуючы жыццём, прымудраліся змяняць рэчы і пажыткі на хоць нейкія прадукты.

У абодвух гета былі ўведзены хлебныя карткі, па якіх яўрэі атрымлівалі каля 200 грам хлеба ў дзень за невялікую плату. Юдэнрат часам, па спецыяльных выпадках, дастаўляў у гета трохі каніны. У склепе Вялікай сінагогі атрымалася стварыць запас бульбы, які таксама патроху размяркоўваўся юдэнратам сярод вязняў.

У першыя месяцы існавання гета забойства не былі прычынай смяротнасці вязняў — вялікая частка памерлых у гэты пачатковы перыяд існавання гета яўрэяў ці скончылі з сабою ад жаху безвыходнасці ці сканалі ад хваробы. Асабліва шмат памірала дзяцей, чый арганізм не вытрымліваў умоў існавання ў гета. Па словах выжылай вязніцы Франы Бройдэ: «Немцы дамагліся свае мэты. Фізічна і душэўна зламалі яўрэяў. Падпарадкавалі іх цалкам. Забралі маёмасць і здольнасць разважаць. Апатыя, стомленасць, безнадзейнасць, якія авалодалі яўрэямі, палегчылі немцам працэс знішчэння».

Яўрэяў прымусілі жыць у настолькі страшнай цеснаце, што шматлікім няма дзе было легчы, і яны спалі седзячы. Па гэтым чынніку ў снежні 1941 года нацысты былі нават вымушаны перамясціць частку вязняў з гета № 1 у меней шчыльна заселенае гета № 2.

Знішчэнне гета

Усяго за час існавання абаіх гета ў Гродна праз іх прайшло каля 42 000 яўрэяў, з якіх прыкладна 20 600 загінула.

Забойствы яўрэяў у самым горадзе адбываліся на тэрыторыі гарадской турмы, у доме па вуліцы Камінтэрна, фортэ № 2, у Вялікае сінагогі (там звычайна расстрэльвалі хворых і параненых яўрэяў) і ў іншых месцах. Больш 1 000 вязняў былі расстраляныя на старых яўрэйскіх могілках. Акрамя растрэлаў і смерці ад збіванняў, яўрэі паміралі ад знясільваюча-забойнай працы, голаду і антысанітарыі, якая выклікала хваробы і эпідэміі.

Вялікая харальная сіынагога ў Гродне, падчас вайны знаходзілася на тэрыторыі Гродзенскага гета. Часта з’яўлялася месцам збору яўбрэяў перад адпраўкаю ў канцлагеры, таксама поруч яе расстрэльвалі вязняў гета.

1 лістапада 1942 года гітлераўцы пачалі адпраўляць яўрэяў з гета і найблізкіх мястэчкаў у перасыльны (транзітны) лагер Калбасіна, і з 2 лістапада 1942 года абодва гета былі акружаны і заблакаваны аховай. Большасць вязняў з лагеру Калбасіна далей былі адпраўлены ў вагонах для скаціны ў канцэнтрацыйныя лагеры Асвенцім і Трэблінка і загінулі там; першы транспарт з гродзенскімі яўрэямі прыбыў у Асвенцім 18 лістапада 1942 года.

Нямецкай грамадзянскай адміністрацыяй дакументальна зафіксавана, што да 1943 года з Гродна вывезлі 20 577 яўрэяў. Хтосьці з іх застаўся ў лагеры Калбасіна, хтосьці — у лагеры смерці ў Польшчы. У Шталаг-353 да восені 1942 года прыганялі толькі яўрэяў, а паводле некаторых звестак, у снежні 1942 года ў гэты лагер прывезлі каля 30 000 яўрэяў з мястэчкаў Беластоцкай акругі (Гродзенскай і Беластоцкай абласцей Беларусі), з якіх каля 27 000 чалавек на працягу тыдня вывезлі і забілі, а 3 000 перавялі ў Гродзенскае гета № 1 і знішчылі пазней.

12 лютага 1943 годзе начальнік гета № 1 Уізэ загадаў юдэнрату вылучыць 400 чалавек нібы для працы за межамі гета. 13 лютага адабраных людзей (сярод іх — усе мужчыны з гета) загналі ў Вялікую сінагогу, якія спрабавалі бегчы расстрэльвалі на месцы. Працаўнікоў юдэнрата і кваліфікаваных рабочых адлучылі і расстралялі; старшыню юдэнрата Бравера застрэліў асабіста Візэ. Пакінутых у жывых 2 500 чалавек гналі калонай з гета да чыгуначнай станцыі па вуліцы Брыгіцкай і павезлі ў лагер смерці Трэблінка (ад Гродна ўсяго 150—160 кіламетраў). Знішчыўшы ўвесь склад юдэнрата, гестапаўцы забілі начальніка яўрэйскай паліцыі гета Серабранскага.

Да 12 сакавіка 1943 года Гродзенскае гета было знішчана, нешматлікіх ацалелых вязняў вывезлі ў Беластоцкае гета (але яшчэ і ў маі 1943 года вылоўлівалі і забівалі асобных яўрэяў). Гродна, паводле нямецкіх данясенняў ад 13 сакавіка 1943 года, стала «юдэнфрай» — «вольнай ад яўрэяў», хоць на момант вызвалення Гоаодні 14 ліпеня 1944 года ў горадзе яшчэ былі жывыя ад 40 да 50 яўрэяў.

Брыгада беларусаў шукала каштоўнасці ва ўжо ліквідаваным гета, старанна выстукваючы сцены і падлогі. Вельмі шанаваліся знаходкі жывых яўрэяў — за кожнае выяўленае сховішча («маліну») немцы шчодра плацілі.

Яўрэяў, забітых у горадзе, хавалі ў прыгонных равах 12 фартоў Гродна і ў ярах. З мэтай утойвання слядоў злачынстваў, з вясны 1944 года нацысты сталі прымушаць пакінутых у жывых яўрэяў і ваеннапалонных маскіраваць месцы масавых забойстваў — разраўноўваць надмагільныя ўзгоркі, высаджваць на іх паверхні кветнікі і гародніны (так было зроблена ў двары турмы). На могільніках Гродна, Калбасіна, Ласосна, форта № 2 і ў іншых месцах цела забітых выкопвалі і спальвалі. Гарадская камісія садзейнічання ЧГК СССР у акце ад 26 чэрвеня 1945 года ўсталявала, што месцы масавых пахаванняў мелі памеры 2-6 м у шырыню і 50-100 м у даўжыню, а забітых укладвалі да сямі шэрагаў у глыбіню.

Выпадкі выратавання

Шматлікія яўрэі беглі ў лясы, але, як правіла, партызаны-неяўрэі іх не прымалі. Па гэтай прычыне некаторыя з уцекачоў былі вымушаны з-за голаду і холада вярнуцца ў гета. Некаторым былым вязням гета атрымлівалася арганізаваць уласныя партызанскія атрады.

Біньямін Котлер перад канчатковай ліквідацыяй гета вывез жонку, дачку і яшчэ некалькі чалавек у бочцы з-пад экскрыментаў і схаваў іх на хрысціянскіх могілках, дзе яны больш за год хаваліся ў яме — і выжылі.

Супраціўленне

Напачатку 1942 года ў Гродзенскім гета была створана арганізацыя супраціву. У гета дзейнічала група інжынера па мянушцы «Кувадла», члены якой выраблялі самаробныя гранаты і бутэлькі Молатава — для самаабароны і перадачы партызанам. Падпольшчыкамі была прадпрынятая няўдалая спроба ліквідаваць камендантаў гета.

Мноства сведкаў расказалі пра гераічны ўчынак Лянкі Прэнскай, якая перад пакараннем смерцю за спробу ўцёкаў з гета, ужо з завесаю на шыі, плюнула ў твар каменданту Віза і сказала яму: «Твой канец будзе горш».

Вядомыя вязні

Доктар Клінгер з Лодзі яшчэ да вайны стаў аўтарам кнігі «пра сексуальнае жыццё немцаў і іх скрыўленні». Немцы пазналі, што ён знаходзіцца ў гета № 2, знайшлі яго, шматкроць збівалі, аднак часова пакінулі ў жывых, вымусіўшы аказваць ім дапамогу пры венерычных захворваннях.

Памяць

Да Катастрофы ў Гродна жылі больш за 30 000 яўрэяў, з іх выжылі каля 300 (да 16 ліпеня 1944 года ў горадзе былі жывыя толькі каля 200 яўрэяў, уключаючы і партызан), вярнулася жыць у горад прыкладна 15 чалавек.

На магіле «ахвяр фашызму» ў 1965 годзе была абстаўлена стэла.

У 1991 годзе на вуліцы Замкавай, змешчанай падчас вайны на тэрыторыі аднаго з двух гета, усталявана мемарыяльная пліта ў памяць пра яўрэяў Гродна і найблізкіх населеных пунктаў, забітых нацыстамі і іх памочнікамі.

Гл. таксама

• Гета ў Гродзенскім раёне

Літаратура

• Мараш Я. Н. Гродненское гетто // Гродненская правда, 1990, 24, 30 октября, 1 ноября.
• Мараш Я. Н., Плешевеня А. М. Гродненскае гета // Гродна ў гады Вялікай Айчыннай вайны (1941—1945 гг.). Гродна, 1995
• Мараш И. Немецко-фашистский оккупационный режим на Гродненщине в 1941—1944 гг. // Первые шаги в науку. Мн., 1969
• The Beate Klarsfeld Foundation; «Ghetto and deportations to death camps», «Cologne and Bielefeld trials», Grodner Association of Israel, Ramat-Gan, 1989 (англ.)
• Савоняко М. Я. Гродненское гетто // Веснік БДУ. 1992, N2, сер.3. с.21.
• Памяць. Гродна. Мн., 1999
• Памяць. Гродзенскі район. Мн.,1993
• Евреи Гродно. Очерки истории и культуры. Гродно, 2000
• Ботвинник М. Б. Памятники геноцида евреев Беларуси. Мн., 2000
• Ицхак Арад. Уничтожение евреев СССР в годы немецкой оккупации (1941—1944). Сборник документов и материалов, Иерусалим, издательство Яд ва-Шем, 1991, ISBN 965-308-010-5
• Documents concerning the destruction of the Jews of Grodno by the Germans, 1941—1944, Tel-Aviv, 1993

Спасылкі

• Б. Марраш. Геула ці спроба да ўцёкаў?
• План гета ў Гродна Архівавана 11 мая 2013.
• Ксёндз з Гродна напісаў кнігу па нататках невядомага вязня Гродзенскага гета Архівавана 11 снежня 2014.
• Яўрэйская Гродна(недаступная спасылка)